Tanzimat Döneminde Yozgat
Esas Yozgat’ın gelişmesinde en etkili olan olay 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856’da gelişen sosyo-ekonomik olaylardır.
Osmanlı tarım-din devletiydi. Kuruluşundan itibaren her bölgenin güçlü ailelerine beylikler verip tımar sistemi uygulayarak askeri bir yönetim kurmuştu. Tüm toprakların sahibi Allah adına padişah, padişahın vermiş olduğu tımarlarla da hayatını idame ettiren vezirler ve bölgenin derebeyleriydi. 1514’de Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran’da Şah İsmail’i yenmesiyle birlikte doğu ve güneydoğu olduğu gibi Osmanlıya katıldı. Yavuz Sultan Selim, İdrisi Bitlisi kanalıyla bölgedeki tüm aşiretleri Osmanlıya bağladı.
Vilayeti Sitte coğrafyasını da 28 derebeyi arasında paylaştırdı. Ama aşiret hukukuyla zor geçinen yöre halkı, bölgenin merkezi halinde bulunan Diyarbakır’ı dahi kendi aralarında paylaşamadı. Bu nedenle Diyarbakır beylerbeyliği görevi İstanbul’dan gönderilen Bıyıklı Hüseyin Paşa’yı vali olarak atadı.
Vilayeti Sitte coğrafyası o dönemde şöyle şekillenmişti;
1 Erzurum Vilayeti (günümüzde Bayburt, Gümüşhane, Erzincan, Kars, Ardahan bölgesi)
- Van Vilayeti (günümüzde Hakkari, Ağrı, Van bölgesi)
- Bitlis Vilayeti (günümüzde Siirt, Batman, Muş, Bitlis bölgesi)
- Sivas Vilayeti (günümüzde Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, (Yozgat kurulmadığı için) Ağdağmadeni, Boğazlıyan bölgesi)
- Diyarbakır Vilayeti (günümüzde Urfa, Mardin, Diyarbakır, Şırnak bölgesi)
- Elaziz Vilayeti (günümüzde Bingöl, Tunceli, Elazığ, Malatya ve Adıyaman bölgesi)
Vilayeti Sitte olarak geçen bu 6 vilayette Hıristiyanlar ve Müslümanlar birlikte yaşamaktaydı. Hıristiyanlar genellikle Ermeniler, Diyarbakır bölgesinde Süryaniler, Müslüman kesimde ise yoğunlukla Kürtler, Kafkas göçmeni Çerkezler yer alıyordu.
1789 Fransız İhtilali ile ortaya çıkan eşitlik, özgürlük, kardeşlik fikriyatı ve padişah, krallık, derebeyliği yerine laik, cumhuriyetçi parlamenter sistemler Osmanlıya da etki etmeye başlamıştı. Osmanlı da derebeyleri yerine ilgili vilayetleri merkezden atadığı valilerle idare etmeye başladı. Bu durum 3. Selim, 2. Mahmut ve sonrasında gelen Abdülaziz, Abdülmecit ve 2. Abdülhamit tarafından da kabul gördü. 2. Mahmut, Yozgatlı Çapanoğlu ile ilgili yayınladığı bir kanunnamede “Bir Eşirra kavim” demiştir.
1839’dan sonra ilk anayasayla birlikte çoğu vilayetler yeniden organize edilmiştir. Kuruluşundan itibaren Sivas’a bağlı olan Yozgat, Ankara’ya bağlanmış, 1876’da da Ankara ilinin Yozgat ilçesi olarak bir Ayan Üyesi (şimdiki milletvekili) tarafından İstanbul Meclisi’nde temsil edilmiştir. 1908 yılında da yine Yozgatlı Hıristiyan bir vekilimiz mevcut idi. Bu iki vekil de önceki yazılarımızda bahsettiğimiz, Büyük Caminin de mimarı olan Nakkaş Simon’un sülalesinden gelmekteydi.
Vilayeti Sitte coğrafyasında Hıristiyanlardan alınan cizye vergisinin miktarı vergiyi veren kişinin gelir durumuna göre kilise tarafından belirlenir ve toplanan vergiler bağlı oldukları derebeylerine verilirdi. Tanzimat ile birlikte bu durum değişti ve vergiyi toplayan kilise, direk olarak İstanbul’a göndermeye başladı. Bunun üzerine derebeyleri Vilayeti Sitte coğrafyasındaki Hıristiyanlardan çifte vergi talep etmeye başladı. Bu durumdan rahatsız olan ve başka çaresi kalmayan Hıristiyan kesim, derebeylikleri terk ederek Yozgat’a göç etti. Çünkü Çapanoğlu vergi istemiyordu. Erzurum, Erzincan, Kars ve Van yöresinden Yozgat’a gelen Hıristiyanlar ile Yozgat kısa sürede büyüdü. Çünkü Yozgat’a gelenler genellikle zengin kesimden sanatkar, esnaf ve nitelikli çiftçilerdi.
Bir de Vilayeti Sitte coğrafyasında sözü geçen ve aşiret hukukuyla yaşayan derebeyleri, yeni evlenen Hıristiyanlardan ilk gece hakkı talep ediyordu ve vahşice uyguluyorlardı. Bu da göçü tetikleyen bir başka önemli bir unsur oldu. (Sürecek)